กลุ่มผู้เชี่ยวชาญและนักวิจัยจากมหาวิทยาลัยมหาสารคาม ผู้รับผิดชอบหลักการศึกษาผลกระทบด้านประมง ได้ทำการศึกษาข้อมูลด้านประมง การเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำ และนิเวศวิทยาทางน้ำ ในพื้นที่ที่มีแนวโน้มได้รับความเสี่ยงสูง ภายใต้โครงการศึกษาผลกระทบและติดตามตรวจสอบผลกระทบสิ่งแวดล้อมข้ามพรมแดนจากโครงการไฟฟ้าพลังน้ำในแม่น้ำโขงสายประธาน ประจำปีงบประมาณ 2563 โดยได้มีการทบทวนข้อมูลการศึกษาในปีที่ผ่านมา และได้ออกแบบ รวมทั้งกำหนดแนวทางการศึกษาเพื่อวิเคราะห์และประเมินผลกระทบข้ามพรมแดนตามเกณฑ์การประเมินพื้นที่ที่มีแนวโน้มได้รับความเสี่ยงด้านการประมงและระบบนิเวศวิทยาทางน้ำในแต่ละประเด็น สำหรับรายละเอียดของวิธีการศึกษาและการวิเคราะห์ข้อมูล ได้แบ่งออกเป็น 9 วิธีการ มีดังต่อไปนี้

1) การเก็บตัวอย่างสัตว์น้ำโดยเครื่องมืออวนทับตลิ่งและเครื่องมือประมงท้องถิ่น
2) ความถี่ของความยาวและน้ำหนักของตัวอย่างสัตว์น้ำ
3) การประเมินค่าดัชนีความหลากหลายทางชีวภาพของปลา
4) การประเมินประสิทธิภาพการจับสัตว์น้ำของเครื่องมือประมงพื้นถิ่น
5) การศึกษาอวัยวะสืบพันธุ์ของปลา
6) การประเมินค่าดัชนีความสมบูรณ์เพศ
7) การประเมินค่าค่าผลผลิตทางการประมง (standing crop)
8) การศึกษาพลวัตประชากรของปลาตะเพียนเพื่อใช้เป็นดัชนีชีวภาพในพื้นที่เสี่ยงจากโครงการไฟฟ้าพลังน้ำ
9) การศึกษาความหลากชนิดของแพลงก์ตอนพืชและแพลงก์ตอนสัตว์เพื่อใช้เป็นดัชนีชีวภาพในพื้นที่เสี่ยงจากโครงการไฟฟ้าพลังน้ำ

การเก็บตัวอย่างสัตว์น้ำโดยเครื่องมืออวนทับตลิ่งและเครื่องมือประมงท้องถิ่น

การศึกษาในครั้งนี้ได้เลือกใช้อวนทับตลิ่ง (Beach seine) ที่มีขนาดความยาว 40 เมตร ขนาดตาอวน 2 เซนติเมตร ความกว้างประมาณ 8 เมตร ทำการตีอวนใน 3 ฤดูกาล โดยลงพื้นที่จังหวัดที่กำหนดเพื่อตีอวนพื้นที่จำนวน 3 ฤดูกาล คือ ฤดูน้ำกำลังขึ้น (กรกฎาคม – กันยายน 2563) ฤดูน้ำขึ้นสูงสุด (พฤศจิกายน – ธันวาคม 2563) และฤดูน้ำกำลังลง (มกราคม – กุมภาพันธ์ 2564) จำนวนช่วงฤดูละ 1 ครั้ง ใน 8 พื้นที่ ได้แก่ จังหวัดเชียงราย เลย หนองคาย บึงกาฬ นครพนม มุกดาหาร อำนาจเจริญ และอุบลราชธานี

บ้านห้วยเกี๋ยง ตำบลเวียง อำเภอเชียงแสน จังหวัดเชียงราย
บ้านห้วยเหียม ตำบลหาดคัมภีร์ อำเภอปากชม จังหวัดเลย
บ้านน้ำไพร ตำบลสังคม อำเภอสังคม จังหวัดหนองคาย
บ้านบุ่งคล้า ตำบลบุ่งคล้า อำเภอบุ่งคล้า จังหวัดบึงกาฬ
บ้านธาตุพนมเหนือ ตำบลธาตุพนม อำเภอธาตุพนม จังหวัดนครพนม
บ้านท่าไค้-นาแล ตำบลนาสีนวน อำเภอเมือง จังหวัดมุกดาหาร
ปากน้ำถม ตำบลโคกก่ง อำเภอชานุมาน จังหวัดอำนาจเจริญ
หาดชมดาว บ้านนาตาล ตำบลนาตาล อำเภอนาตาล จังหวัดอุบลราชธานี

การสํารวจตลาด (Market approach)

การศึกษาครั้งนี้ได้ทำการลงพื้นที่เพื่อสํารวจตลาดในท้องถิ่น ครอบคลุมพื้นที่ 8 จังหวัด ได้แก่ เชียงราย เลย หนองคาย บึงกาฬ นครพนม มุกดาหาร อำนาจเจริญ และอุบลราชธานี ประกอบด้วยตลาดจำนวนทั้งหมด 40 แห่ง ใน 24 อำเภอที่ติดแม่น้ำโขง โดยมีตลาดที่พบชนิดปลาแม่น้ำโขงจำนวน 35 ตลาด และตลาดที่ไม่พบชนิดปลาแม่น้ำโขงจำนวน 5 ตลาด เนื่องจากวันนั้นไม่มีชาวประมงจับสัตว์น้ำและบางร้านไม่ได้นำปลามาขายที่ตลาด รูปตัวอย่างการสำรวจตลาด

ตลาดสินสมบูรณ์ จังหวัดเชียงราย	ตลาดสดเทศบาลตำบลเชียงคาน จังหวัดเลย
ร้านขายปลาป้าสอนปลาน้ำโขง จังหวัดหนองคาย	ตลาดสดชัยพร จังหวัดบึงกาฬ
ตลาดสดเทศบาลธาตุพนม จังหวัดนครพนม	ตลาดสดพรเพชร จังหวัดมุกดาหาร
ตลาดสดเทศบาลชานุมาน จังหวัดอำนาจเจริญ	ตลาดสดเทศบาลตำบลบ้านด่าน (ตลาดสดโขงเจียม) จังหวัดอุบลราชธานี

คลิปวีดีโอการตีอวนทับตลิ่งจังหวัดอำนาจเจริญ

การเก็บบันทึกข้อมูลเครื่องมือประมง ผลผลิตประมง ในแต่ละพื้นที่โดยกลุ่มประมงท้องถิ่น

โดยวิธีการศึกษา ดำเนินการประสานงานผ่านทางแกนนําในแต่ละพื้นที่ เพื่อคัดเลือกตัวแทนชาวประมงท้องถิ่นในพื้นที่ อำเภอละ 1-2 คน จำนวน 16 อำเภอ โดยเป็นกลุ่มประมงอยู่ติดริมแม่น้ำโขง และ มีอาชีพทำการประมงในแม่น้ำโขงสายประธาน หรือลำน้ำสาขาของแม่น้ำโขง รูปตัวอย่างอยู่แผ่นถัดไป

บ้านสบคำ ต.เวียง อ.เชียงแสน จ.เชียงราย	บ้านน้ำไพร ต.สังคม อ.สังคม จ.หนองคาย	บ้านโคกสารท่า ต.โคกสาร อ.ชานุมาน จ.อำนาจเจริญ

ผลการศึกษา ความหลากชนิดและองค์ประกอบของผลจับของสัตว์น้ำ

จากการเก็บตัวอย่างประมงจำนวน 2 ครั้ง ในการศึกษาครั้งนี้ได้ทำการเก็บตัวอย่างในช่วงน้ำกำลังขึ้น (กันยายน – ตุลาคม พ.ศ. 2563) ช่วงน้ำขึ้นสูงสุด (พฤศจิกายน – ธันวาคม พ.ศ. 2563) สามารถสรุปได้ดังนี้ ชนิดปลาที่พบจากการสํารวจทั้ง 2 ครั้ง มีจำนวนรวม 144 ชนิด โดยพบว่าเป็นกลุ่มปลาขาว (White Fish) 27 ชนิด กลุ่มปลาเทา (Grey Fish) 24 ชนิด กลุ่มปลาดำ (Black fish) 15 ชนิด และยังไม่สามารถระบุกลุ่มการอพยพได้ 78 ชนิด โดยในแต่ละช่วงเวลาที่ทำการเก็บตัวอย่างพบจำนวนชนิดปลาในแต่ละสถานีสูงที่สุด-ต่ำที่สุด ตั้งแต่จังหวัดเชียงรายถึงอุบลราชธานี สรุปดังนี้

– ช่วงน้ำกำลังขึ้น (กันยายน – ตุลาคม พ.ศ. 2563) พบจำนวนชนิดปลาสูงที่สุดที่อำเภอนาตาล จังหวัดอุบลราชธานี เป็นจำนวน 35 ชนิด และพบจำนวนชนิดปลาต่ำที่สุดที่อำเภอสังคม จังหวัดหนองคาย เป็นจำนวน 10 ชนิด สามารถจัดจำแนกชนิดพันธุ์ปลาได้เป็น 23 วงศ์ 59 สกุล 86 ชนิด

– ช่วงน้ำขึ้นสูงสุด (พฤศจิกายน – ธันวาคม พ.ศ. 2563) พบจำนวนชนิดปลาสูงที่สุดที่อำเภออำเภอ ธาตุพนม จังหวัดนครพนม เป็นจำนวน 36 ชนิด และพบจำนวนชนิดปลาต่ำที่สุดที่อำเภอชานุมาน จังหวัดอำนาจเจริญ เป็นจำนวน 9 ชนิด สามารถจัดจำแนกชนิดพันธุ์ปลาได้เป็น 29 วงศ์ 79 สกุล 121 ชนิด

สำหรับสถานภาพความเสี่ยงต่อการสูญพันธุ์ตามเกณฑ์การประเมินของ IUCN Redlist พบว่า อยู่ในขั้นวิกฤติต่อการสูญพันธุ์ (Critically Endangered: CR) จำนวน 3 ชนิด ได้แก่ ปลาไน (Cyprinus carpio) ปลาเทพา (Pangasius sanitwongsei) และปลาบึก (Pangasianodon gigas) และอยู่ในขั้นใกล้สูญพันธุ์ (Endangerd: EN) จำนวน 1 ชนิด ได้แก่ ปลายี่สกทอง (Probarbus jullieni)

ตารางจำนวนชนิดปลาแต่ละกลุ่มจากการสํารวจที่ดําเนินงานภายใต้โครงการฯ ปี พ.ศ. 2563

ผลการประเมินค่าดัชนีความหลากหลายทางชีวภาพของปลา (Fishes Species Diversity Index)

พบว่าในช่วงน้ำช่วงน้ำกำลังขึ้น บ้านบุ่งคล้า อำเภอบุ่งคล้า จังหวัดบึงกาฬ เป็นจุดที่มีค่าดัชนีความหลากหลายของปลาสูงที่สุด และบริเวณบ้านน้ำไพร อำเภอสังคม จังหวัดหนองคาย เป็นจุดที่มีค่าดัชนีความหลากหลายที่ต่ำที่สุด ช่วงน้ำขึ้นสูงสุด บ้านธาตุพนมเหนือ ต.ธาตุพนม อ.ธาตุพนม จังหวัดนครพนม เป็นจุดที่มีค่าดัชนีความหลากหลายของปลาสูงที่สุด และบริเวณปากแม่น้ำถม อำเภอชานุมาน จังหวัดอำนาจเจริญ เป็นจุดที่มีค่าดัชนีความหลากหลายที่ต่ำที่สุด

การประเมินความอุดมสมบูรณ์ของสัตว์น้ำ

พบว่า บริเวณบ้านธาตุพนมเหนือ ต.ธาตุพนม อ.ธาตุพนม จ.นครพนม มีปริมาณความอุดมสมบูรณ์ค่อนข้างสูงกว่าพื้นที่อื่น ๆ โดยในช่วงน้ำกำลังขึ้น บริเวณบ้านธาตุพนมเหนือ ต.ธาตุพนม อ.ธาตุพนม จ.นครพนม เป็นพื้นที่ที่มีปริมาณความอุดมสมบูรณ์สูงที่สุด คิดเป็น 5.36 กิโลกรัม/ไร่ ในช่วงน้ำขึ้นสูงสุด บริเวณบ้าน ธาตุพนมเหนือ ต.ธาตุพนม อ.ธาตุพนม จ.นครพนม และบริเวณบ้านบุ่งคล้า ต.บุ่งคล้า อ.บุ่งคล้า จ.บึงกาฬ เป็นพื้นที่ที่มีความอุดมสมบูรณ์สูงที่สุด คิดเป็น 11.42 และ 5.68 กิโลกรัม/ไร่ ตามลำดับ

การประเมินความชุกชุมของสัตว์น้ำ

พบว่าในช่วงน้ำกำลังขึ้น จุดที่มีค่าความชุกชุมสูงที่สุด ในปีงบประมาณ พ.ศ. 2563 คือ บริเวณบ้าน ท่าไค้-นาแล อำเภอเมือง จังหวัดมุกดาหาร ในช่วงน้ำขึ้นสูงสุด จุดที่มีค่าความชุกชุมสูงที่สุด คือ บริเวณบ้านบุ่งคล้า อำเภอบุ่งคล้า จังหวัดบึงกาฬ

การศึกษาอวัยวะสืบพันธุ์ของสัตว์น้ำ

จากการศึกษาค่าดัชนีความสมบูรณ์เพศ (Gonadosomatic index; GSI) ของสัตว์น้ำ ในช่วงน้ำกำลังขึ้น ระหว่างวันที่ 22 กันยายน – 7 ตุลาคม พ.ศ. 2563 ในช่วงน้ำขึ้นสูงสุด ระหว่างวันที่ 14 พฤศจิกายน – 6 ธันวาคม พ.ศ. 2563 และในช่วงน้ำกำลังลง ระหว่างวันที่ 19 มกราคม – 1 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2564 จากการศึกษาครั้งนี้ พบปลามีไข่จำนวน 4 ชนิด ได้แก่ ปลากาดำ ปลาเผาะ ปลายี่สกเทศและปลาปากเปลี่ยน โดยไข่ที่พบอยู่ในระยะที่มีการพัฒนารังไข่เต็มที่ (F)

Labeo chrysophekadian	Pangasius conchophilus	Labeo rohita	Scaphognathops bandanensis

การศึกษาพลวัตประชากรของปลาตะเพียนเพื่อใช้เป็นดัชนีชีวภาพในพื้นที่เสี่ยงจากโครงการไฟฟ้าพลังน้ำ

จากการศึกษามีการเก็บตัวอย่างปลาตั้งแต่เดือนสิงหาคม พ.ศ. 2563 ถึงเดือนมกราคม พ.ศ.2564 โดยมีการเก็บรวบรวมได้ทั้งหมด 634 ตัว มีการผ่าท้องเพื่อดูรังไข่ พบว่าในช่วงเวลาดังกล่าวปลาตะเพียนปากหนวดเพศเมียยังไม่มีการเจริญของรังไข่ เนื่องจากช่วงระยะเวลาการเก็บตัวอย่างในช่วงแรกไม่ใช่ช่วงเวลาการวางไข่
ของปลา ทั้งนี้ทางทีมปรึกษายังคงต้องเก็บข้อมูลของปลาตะเพียนปากหนวดไปจนถึงเดือนกรกฎาคม พ.ศ 2564 จึงจะรายงานผลที่สมบูรณ์ได้

การศึกษาความหลากชนิดของแพลงก์ตอนพืชและแพลงก์ตอนสัตว์เพื่อใช้เป็นดัชนีชีวภาพในพื้นที่เสี่ยงจากโครงการไฟฟ้าพลังน้ำ

ภาพตัวอย่างการเก็บแพลงก์ตอนพืชและแพลงก์ตอนสัตว์

องค์ประกอบชนิดของแพลงก์ตอนพืชจากตัวอย่างที่เก็บจากแม่น้ำโขง 8 จังหวัด ในรายงานครั้งนี้ รายงานการศึกษาในช่วง 2 ฤดูกาล คือ ช่วงฤดูน้ำกำลังขึ้น (กันยายน – ตุลาคม 2563) ฤดูน้ำขึ้นสูงสุด (พฤศจิกายน – ธันวาคม2563) ส่วนฤดูน้ำกำลังลง (มกราคม – กุมภาพันธ์ 2564) อยู่ระหว่างการวิเคราะห์ผล โดยผลในภาพรวมจากการเก็บตัวอย่างในพื้นที่ 8 จังหวัด จากการศึกษาองค์ประกอบชนิดของแพลงก์ตอนพืช (Phytoplankton) รวมทั้งใน 2 ฤดูกาล พบแพลงก์ตอนพืชจำนวนทั้งสิ้น 5 ไฟลัม (Phylum) 49 ชนิด (species)

องค์ประกอบชนิดของแพลงก์ตอนสัตว์จากตัวอย่างที่เก็บจากแม่น้ำโขง 8 จังหวัด โดยผลในภาพรวมจากการเก็บตัวอย่างในพื้นที่ 8 จังหวัด จากการศึกษาองค์ประกอบชนิดของแพลงก์ตอนสัตว์ (Zooplankton) รวมทั้งใน 2 ฤดูกาล พบแพลงก์ตอนสัตว์จำนวนทั้งสิ้น 3 ไฟลัม (Phylum) 8 ชนิด (species)

สรุปพื้นที่ที่มีระดับความสำคัญสูงด้านการประมงและนิเวศวิทยาทางน้ำ
โดยการศึกษาข้อมูลแหล่งความสำคัญด้านประมงและนิเวศวิทยาทางน้ำแบ่งเป็น 3 ด้าน ได้แก่
1) บริเวณแหล่งจับคู่ผสมพันธุ์หรือเลี้ยงตัวอ่อน
2) บริเวณที่มีการประกอบอาชีพประมง หรือเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำในปริมาณมาก
3) จำนวนชนิดของปลาที่มีความสำคัญทางเศรษฐกิจ

ผลการทบทวนพื้นที่ที่มีระดับความสำคัญสูง ด้านประมง และนิเวศวิทยา ปีพ.ศ. 2563

สรุปได้ดังนี้
พื้นที่ที่มีระดับความสำคัญสูง พบทั้งหมด 7 พื้นที่ ได้แก่ อำเภอปากชม จังหวัดเลย อำเภอสังคม จังหวัดหนองคาย อำเภอบุ่งคล้า จังหวัดบึงกาฬ อำเภอธาตุพนม จังหวัดนครพนม อำเภอเขมราฐ อำเภอนาตาล และอำเภอโขงเจียม จังหวัดอุบลราชธานี ซึ่งเป็นพื้นที่ที่มีแหล่งความสำคัญด้านประมงและนิเวศวิทยาทางน้ำครบทั้ง 3 ด้าน ข้างต้น

อยู่ระหว่างการปรับปรุงและพัฒนาข้อมูล